20 Mayıs 1939 Tarihli Her Ay Dergisi Sayfa 76

76 Her Ay İslâm filozofları da ayni kanaattedir. Plotin'e göre ruh, vahde- tin tecellilerinden olan üçüncü dereceden bir üknum (hypos- tase) dır. Binaenaleyh onun müstakil ve ferdi bir cevherliği ola- maz, Yeni Eflâtunculuktan mülhem olan İbni Sina ilk defa ola- rak ruhun cevherliği (substantialit& de lâme) ve ferdiliği (in- dividuation) fikrini müdafaa etti. Bu fikir Garpte kendisini ta- kip edenler arasında çok taraftar buldu. Hatta Garp orta zama- nında onun metafiziğine hücum edenler bile, ruhiyatına ve bil- hassa bu' «cevheri ruh» telâkkisine bağlandılar. İşte yine St. Bo- naventure, Albert le Grand ve St. Thomas vasıtasile Descartes'a kadar gelen fikrin esası budur. Nitekim bu fikrin daha İbni Sina zamanında açık bırakılmış ve müdafaası müşkül olan noktaları, yani - ferdi ruhun külli ruh ve Allah ile münasebeti, ruhun be- denle münasebeti, ferdi ruhun ölmezliği ve haşri, ilâh.. mesele- leri - Descartes'dan sonra da devam ettiği için bütün müphem veya mütenakız noktaların hallinden Spinoza sistemi doğmuş- tur. Bilhassa şu noktayı unutmamalıdır ki, sistem itibarile İbni Sina, Spinoza'ya Descartes'dan daha yakındır. Çünkü onda Al- lah bir cevher ve âlemler onun ârazlarıdır. Fakat ayni metafizik, ruhiyatta mantıki konsekanslarına kadar sevkedilememişti. 4, — Descartes'ın dehasına asıl borçlu olduğumuz meca- nisme'e gelince, bu şüphesiz onu ilk zaman ve orta zaman fel- sefelerinden ayıran en mühim noktadır. Eski felsefelerde (Deus ex Machina) telâkkisinin izine bile rastlanmaz. Onlar finalizm, animizm temayüllerile meşbudur: Tabiat insana benzetilir, can- lıdır. Temayülleri ve alâkaları vardır. Muayyen gayelere ve ön- ceden çizilmiş plânlara göre hareket eder. Modern felsefe ve il- min en bariz karakteri bilhassa bunlardan kurtuluştur, Fakat bu kurtuluş, 17. nci asırda tekniğin ve makinenin kımıldanışile mu- asırdır: Yani İngiliz filozofu (Withehead) ın bir tabirile «eski ilim tabiatin insanlaştırılması olduğu gibi, yeni ilim de tabiatin makineleştirilmesidir». Bu itibarla, bu günkü ilim her iki mik- yası aşarak dinamik tabiatı riyazi lisanla ifadeye çalışmakta- dır. * 4 € Descartes'ın bize tasvir ettiği dünya, mekanik bir telâkkiye